Η ψυχή μου ζητούσε σηματωρό και κήρυκα…

 της

Δρ. Μαρίας Τζάνη

Εθνικό & Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών

Καθηγήτρια Παιδαγωγικού Τμήματος Δημοτικής Εκπαίδευσης

Διευθύντρια του Εργαστηρίου «Βιοφυσικό Περιβάλλον:

Νευροεπιστήμες & Μάθηση»

Περίληψη

Η επιλογή του τίτλου συνοψίζει την πρόθεσή μου να μιλήσω για την Αγωγή εκείνη, η οποία στοχεύει, πραγματικά, στη δημιουργία νοήμονος και δημιουργικού ανθρώπου με αυτογνωσία και ήθος. Εκτιμώ ότι αυτή η αγωγή αποτελεί από μόνη της ανθρωποποιητική διαδικασία. Επιπλέον, βασίζω το μοντέλο αγωγής που προτείνω στη Φύση και η εισήγησή μου είναι μια προσπάθεια τεκμηρίωσης αυτής της θέσεώς μου.

Εισήγηση

Αγαπητοί συνάδελφοι, κυρίες και κύριοι,

Προτού ξεκινήσω την εισήγησή μου, θα ήθελα να σταθώ σε κάποια κύρια σημεία της:

• Ο τίτλος της εισηγήσεώς μου είναι από το «Άξιον Εστί» του Οδυσσέα Ελύτη.

• Την έννοια «σηματωρός» την ερμηνεύω ως αντίληψη ορίων.

• Την έννοια «κήρυκας» ως σύστημα αξιών, το οποίο πρέπει μέσω αγωγής να προβληθεί στο παιδί από τις πρώτες στιγμές της ζωής του.

Νόηση και Μάθηση

Ο νοήμων άνθρωπος είναι δημιούργημα της Φύσης και της Κοινωνίας, δηλαδή του περιβάλλοντος[1], το οποίο μέσω της μάθησης[2] (Grawitz M., 1996) θα μετατρέψει τις ενδιάθετες δυνατότητές του σε ιδιότητες. Από τη φύση του ο άνθρωπος είναι εφοδιασμένος με την δυνατότητα του Λόγου και της Μάθησης, της κοινωνικότητας και του αλτρουισμού, με την δυνατότητα της ελευθερίας. Η μάθηση είναι που θα επιτρέψει στις δυνατότητες να πραγματοποιηθούν, καθώς:

Η κληρονομικότητα στη γονοτυπική της έννοια προσδιορίζει αυτό που μπορούμε να γίνουμε (δυνατότητα), είναι όμως το περιβάλλον που καθορίζει αυτό που θα γίνουμε τελικά. Με άλλα λόγια, αυτό που μετατρέπει τη δυνατότητα σε Ανθρώπινη ιδιότητα είναι η Μάθηση. Το περιβάλλον όμως θα αναπτύξει όσες, και αυτές τις δυνατότητες που φέρει το ον στο κατασκευαστικό του σχέδιο (DNA).

Ο Άνθρωπος γεννιέται με μια Γνωστική ικανότητα αδιαφοροποίητη. Η διαφοροποίησή της, τόσο σε ποιοτικές, όσο και σε ποσοτικές ορίζουσες, οφείλεται στην παρέμβαση του Κοινωνικού περιβάλλοντος. Η εντολή του «μανθάνειν» είναι ενστικτική για όντα έμβια και συναρτάται με την ενστικτική εντολή της επιβίωσής των. «Η μάθηση μπορεί να είναι απλώς η χρονική διαδικασία κατά την οποία ο οργανισμός επιλέγει τα εγγενή του συστήματα για να πετύχει το στόχο του.» (Gazzaniga M., 1996, «Ο Νους της Φύσης»). «Φύσις και διδαχή παραπλήσιον εστί. Και γαρ η διδαχή μεταρρυσμεί τον άνθρωπο, μεταρρυσμούσα δε φυσιοποιεί.» (Δημόκριτος). Η μάθηση λοιπόν (ή αγωγή) είναι αυτή η ίδια η ανθρωποποιητική διαδικασία.

«Εντολή σου, είπε, αυτός ο κόσμος

Και γραμμένος μες στα σπλάχνα σου είναι

Διάβασε και προσπάθησε

Και πολέμησε είπε…»

(Οδυσσέας Ελύτης, Το Άξιον Εστί)

Η μάθηση, όπως και οι άλλες πνευματικές λειτουργίες, έχει την βάση της στον εγκέφαλο, ο οποίος αναπτύσσεται ήδη από την εμβρυακή ζωή. Όταν γεννιέται το παιδί, ο εγκέφαλός του περιέχει τρισεκατομμύρια συνάψεων, που ευθύνονται για τη μαθησιακή έκρηξη που συμβαίνει αμέσως μετά τη γέννηση. Από αυτές ένα μεγάλο ποσοστό θα καταστραφεί μέχρι την ηλικία των τριών ετών, καθώς δεν θα χρησιμοποιηθεί. Αντίθετα, εκείνες που με ποικίλους τρόπους θα διεγερθούν και θα καλλιεργηθούν, θα επιβιώσουν και θα σχηματίσουν διασυνδεδεμένα μεταξύ τους νευρωνικά δίκτυα. Η διαδικασία αυτή, που δεν είναι άλλη από τη μάθηση, αναδιαμορφώνει δομικά και λειτουργικά τον εγκέφαλο.

Γνωρίζουμε πως ο ανθρώπινος εγκέφαλος (το ευγενέστερο τμήμα του νευρικού μας συστήματος), έχει εκ φύσεως τη δυνατότητα φαντασιακής – συμβολικής αναπαράστασης. Δημιουργεί σύμβολα και έννοιες, βάζοντας νόημα σε κάθε προσλαμβάνουσα και μετατρέποντάς την σε μαθησιακή προσλαμβάνουσα (νόηση). Αυτή την προσλαμβάνουσα δύναται να την απορρίπτει ή να την οργανώνει μέσω μιας εγχειρηματικής παρέμβασης, που ταυτόχρονα είναι και μια επιλογή: «έχει νόημα για μένα ή δεν έχει (μου λέει δηλαδή κάτι ή δε μου λέει) μου είναι χρήσιμο και άρα καλό ή άχρηστο και περιττό έως επικίνδυνο»:

«…την ικανότητα αγωγής και μάθησης του ανθρώπου την τοποθετεί η ίδια η

φύση σε κάποια στιγμή της φυλογένεσης του είδους, ως εξοπλισμό του, στον

αγώνα για την επιβίωσή του..»

(K. Lorentz, Η πίσω όψη του καθρέφτη)

Η παραπάνω διαδικασία δομεί τον Νου. Έτσι δημιουργείται και η ικανότητα αυτοαναγνώρισης και τελικά η αυτοσκοπούσα Συνείδηση. Ωστόσο, αυτό που πρέπει να τονιστεί είναι η διαφορά της μάθησης ως γνωστικής προσλαμβάνουσας (perception) από τη Γνώση, η οποία είναι σύνθετη διαδικασία που συντελείται στον εγκέφαλο (concept). Ας δούμε πώς θα παρουσιάσει αυτό το ζήτημα ο Παρμενίδης συσχετίζοντας τη νόηση με την ίδια την ύπαρξη:

«...το γάρ αυτό νοείν εστίν τε και είναι (...)

ταυτό δ’ εστί νοείν τε και ούνεκεν έστι νόημα.

ου γαρ άνευ του εόντος, εν ώ πεφατισμένον εστιν,

ευρήσεις το νοείν. Ουδέν γάρ (ή) έστιν ή έσται

άλλο πάρεξ του εόντος»

(Herm. Diels Παρμενίδης Fragm. 3. 8)

Γλώσσα

Από την άλλη πλευρά, η Γλώσσα κατά ποιότητα και ποσότητα εννοιών αποτελεί τον «πλάστη» της Νοήσεως. Ο άνθρωπος μπορεί να έχει απευθυντέον σήμα προς τους ομοίους του αρχικά και προς τον ίδιο του εαυτό εν συνεχεία. Η απλή αναπαράσταση του εξωτερικού κόσμου, αλλά και η προβολή στο νου του των ιδίων συναισθημάτων του διεγείρουν την ικανότητά του να διαπορεί, να θαυμάζει, να φοβάται, να χαίρεται. Η χαραυγή της νόησης, ως γνωστικής διαδικασίας για τον άνθρωπο, συναρτάται με τον σχηματισμό εννοιών και αναπτύσσει αυτή τη διαδικασία εξαιτίας και σε αναλογία με τον εμπλουτισμό των εννοιών. Ονοματίζοντας ο άνθρωπος ένα αντικείμενο, ένα γεγονός, αρχίζει να το ανα-γνωρίζει και το σύμβολό του το μεταφέρει στη νόηση. Εκεί το «κατέχει», αφού μπορεί να το παρουσιάζει αναφέροντάς το (ανα-καλώντας το), συσχετίζοντάς το ή διακρίνοντάς το (αναγνωρίζοντάς το) και όλα αυτά ασχέτως τόπου και χρόνου.

Κάθε καινούργια τεχνική ανακάλυψη ή συναισθηματική κατανόηση που συνέβαινε, επέβαλλε τη δημιουργία νέων λέξεων, νέων δηλ. Σημασιοδοτήσεων κοινώς αποδεκτών. Αυτές οι καινούργιες έννοιες-λέξεις εξελίσσουν περισσότερο το «διανοητικό τους εργαλείο», «γιατί αναπτύσσουν το γλωσσικό εργαλείο αλλά και τη γνωστική τους ικανότητα» κ.ο.κ. Ο άνθρωπος και ιδιαίτερα το παιδί μαθαίνει μέσα από το Βίωμα και εξανθρωπίζεται μέσα από την Αγάπη. Οδηγείται στη δημιουργία συνείδησης μέσω της Γλώσσας και του Άλλου.

Ο Άλλος δεν είναι μόνο μια μονοσήμαντη πραγματικότητα, δεν έχει μονοδιάστατο χαρακτήρα ως συνθήκη ύπαρξης. Γι’ αυτούς που ερευνούν την Αλήθεια χωρίς προκαταλήψεις και σύνδρομα, ο Άλλος μπορεί να είναι αναγκαία για την επιβίωση, βιολογική επιλογή, π.χ. ο Άνδρας και η Γυναίκα, το Άρρεν και το Θήλυ× Μπορεί να είναι ο Εθνικός Άλλος, ο Πολιτισμικός Άλλος κλπ. Και ασφαλώς τόσο τα ταυτοτικά στοιχεία κοινωνικών ομάδων, που υπάρχουν και αναπαράγουν το φαινόμενο της βιολογικής και κοινωνικής ύπαρξης, όσο και οι ορίζουσες και οι Αξίες του Πολιτισμού που δημιουργούν, έχουν το χαρακτήρα της φυσικής αναγκαιότητας ως διαδικασίας ενίσχυσης και βελτίωση του φαινομένου των υπάρξεων.

Γι’ αυτό η φύσις χωρεί κατά το πολύτροπον, το πολύμορφον, το ποικίλον και το πολυσχιδές κι όσο κι αν ίσως φαίνεται παράξενο, δια του τρόπου ακριβώς αυτού, επιτυγχάνει την «παλίντροπον αρμονίη» και το σύμπαν ως τον «κόσμον» (στολίδι). Η απουσία της αγάπης και του σεβασμού στο παιδί το οδηγεί στο φόβο του αγνώστου, στη φενακισμένη συνείδηση, στο μίσος και τη μισαλλοδοξία. Αντιθέτως, η βιωματική κατανόηση της μεγάλης δημιουργού Αγάπης το μυεί στην επίγνωση αυτού που εκφράζεται στο «φιλείν έφυν» της Αντιγόνης[3], το τελικό μήνυμα του Φάουστ του Γκαίτε και του Μικρού Πρίγκιπα του S. Εξυπερύ[4] και στο Παραμύθι Χωρίς Όνομα της Πηνελόπης Δέλτα. Η δράση του ανθρώπου θα καθορίσει το μέλλον του πλανήτη και, στη σημερινή εποχή πια, την επιβίωση ή όχι του είδους μας. Είμαστε λοιπόν υπεύθυνοι για την Παιδεία που θα του προσφέρουμε. Χρέος μας να μυήσουμε τον νέο άνθρωπο στον κόσμο του Κάλλους και της συμπαντικής Αρμονίας. Χρέος μας να του εσωτερικεύσουμε τις πανανθρώπινες Ανθρωπιστικές Αξίες. Αυτές που η Ελληνική Σκέψη/Φιλοσοφία προσέφερε αιώνια παρακαταθήκη στην ανθρωπότητα.

Πρώτιστη αξία η Φύση

Τα παιδιά πρέπει να μυηθούν στην κατανόηση της αξίας της Φύσης για την ύπαρξή τους και των λοιπών πλασμάτων της. Αυτή η αναγνώριση θα τα οδηγήσει:

Α) Στην εσωτερίκευση του Κάλλους και της Αρμονίας. Το Κάλλος, η ομορφιά δηλαδή, στη μορφή, στις σκέψεις, στις προθέσεις, στις πράξεις. Η Φύση εξ άλλου σύγκειται από αρμονία (Ηράκλειτος).

Στην παραδοχή ότι δεν υπάρχουν απλώς, αλλά συνυπάρχουν. Αυτό θα αποτελέσει τη βάση της αποδοχής του Άλλου, από το παιδί και την έναρξη της πορείας του προς αυτογνωσία και ταυτόχρονα της πορείας του προς γνώση και κατανόηση των υπάρξεων και του γίγνεσθαι του Κόσμου. Στην ανακάλυψη και πίστη τους ότι η διαπορία τους (τα Γιατί τους) έχουν απαντήσεις στο μεγάλο ολάνοιχτο βιβλίο της Φύσης. Αυτή η ανακάλυψη θα διεγείρει την ενδιάθετη ικανότητά τους για Μάθηση – Γνώση, με την πιο κατάλληλη μέθοδο αρχικά, την βιωματική. Αυτή η πίστη θα τα εξοπλίσει με την ικανότητά τους να αντικαθιστούν τον φόβο με την λογική θέαση της Φύσης και του Γίγνεσθαι αυτής. Και αυτό θα αποτελεί τη βάση της εξέλιξής του αναπτυσσόμενου παιδιού σε Πολιτικό Άνθρωπο. Τέλος, θα νοηματοδοτήσει την έννοια Πατρίδα και θα τη συνδέσει με τα συναισθήματα που αναπτύσσει γι’ αυτούς

που το αγαπούν, το φροντίζουν και το βοηθούν στην ανακάλυψη του κόσμου.

B) Η Γνώση είναι αξία και αγαθό. Συνδέεται με αυτή η ευθυκρισία, δηλαδή η σωστή, η ορθή κρίση. Σωστή κρίση είναι η δίκαιη κρίση και δίκαιη κρίση είναι αυτή που βασίζεται στην αλήθεια. Δηλαδή, αυτό που δεν είναι ψεύδος, απάτη. Τότε, θα ανακαλύψει την αναγκαιότητα της έρευνας-τεκμηρίωσης. Η ευθυκρισία όμως σχετίζεται και με τη μνήμη. Δηλαδή, την Ιστορία της Φύσης και της Κοινωνίας. Και η μνήμη με το περιεχόμενο της συνείδησης. Κι όλα αυτά μας οδηγούν στη διαμόρφωση του πολιτικού ανθρώπου, για μια ακόμα φορά.

Γ) Η αξία/αναγκαιότητα της Ειρήνης που συνδέεται με την ελευθερία των υπάρξεων. Και έχω την πεποίθηση ότι από όλες τις έννοιες που πλημμελώς ή φαλκιδευμένα καλλιεργούμε με την αγωγή και εκπαίδευση, η έννοια της ελευθερίας είναι η πιο φαλκιδευμένη.

Δ) Τέλος, η αξία του «ευ επιχειρείν». Γιατί μόνον αυτό βασίζεται στο σέβας της φύσης και των υπάρξεων, συνιστά δημιουργία αυθεντική, αυτοπραγμάτωση και προσφορά. Όλα τα άλλα είναι ληστρική εκμετάλλευση φύσης και ανθρώπου.

Αντίληψη ορίων

Το παιδί από νήπιο ακόμα αποκτά συνείδηση εαυτού οριοθετώντας τον εαυτό του και ξεχωρίζοντάς τον από το περιβάλλον και τους άλλους. Η θέση επομένως ορίων στη συμπεριφορά και τη δράση του, όχι μόνο είναι θεμιτή αλλά και ζωτικής σημασίας για τον αυτοπροσδιορισμό του και τη διαμόρφωση της ταυτότητάς του. Απουσία ορίων, οδηγεί σε αδυναμία αυτοπροσδιορισμού και αδυναμία κοινωνικοποίησης. Όταν στερούμε τα όρια από ένα παιδί, του στερούμε ουσιαστικά τη δυνατότητα να υπάρξει και να συνυπάρξει αρμονικά με τους άλλους, του στερούμε δηλαδή την δυνατότητα της αυτοπραγμάτωσης και της ευδαιμονίας. Κι αυτό γιατί τα όρια είναι που παρέχουν αντίληψη εαυτού και των άλλων και κυρίως το μέτρο της αυτοεκτίμησης.

«Εκεί μόνος αντίκρισα

Τον κόσμο

Κλαίγοντας γοερά

Η ψυχή μου ζητούσε Σηματωρό και Κήρυκα…»

(Οδυσσέας Ελύτης, Το Άξιον Εστί)

Καλλιέργεια ιδεών και προτύπων

Όλο το σύστημα αξιών προβάλλεται, καλλιεργείται μέσω ιδεών και προτύπων και εσωτερικεύεται στο αναπτυσσόμενο παιδί από την νηπιακή του φάση ακόμη. Ο βασικότερος ίσως τρόπος μάθησης στα νήπια είναι η μίμηση. Το νήπιο οδηγείται στην απόκτηση πράξεων, μορφασμών, συμπεριφορών και τρόπου ομιλίας, αλλά κυρίως στη δημιουργία αξιακού συστήματος και ήθους, μιμούμενο τα αντίστοιχα του άμεσου περιβάλλοντός του. Αυτή η διαδικασία μοιάζει να μεταγγίζει έτοιμα πρότυπα στο νήπιο, αφού η ενσωμάτωση των προτύπων και των αξιών γίνεται αυθόρμητα και χωρίς τη μεσολάβηση κριτικής διαδικασίας. Καθ’ όλη τη διάρκεια, εξάλλου, της παιδικής ηλικίας, που το παιδί είναι σε πλήρη αρμονία με τη φύση, αγνό και συναισθηματικό, με χαρούμενη, απονήρευτη, αλλά κυρίως περίεργη συμπεριφορά προς τους άλλους ανθρώπους και τα υπόλοιπα πλάσματα της φύσης. Η ποιότητα λοιπόν του περιβάλλοντος του παιδιού και η δυνατότητα ανακάλυψης και «ερμηνείας» που θα του προσφέρει παίζει βασικό ρόλο.

Αυτό το περιβάλλον, είναι το φυσικό και το ανθρώπινο. Το φυσικό, γιατί από μόνο του προσφέρει τα πιο κατάλληλα σε ποιότητα και ποικιλότητα ερεθίσματα που διεγείρουν και καλλιεργούν τις ενδιάθετες γνωστικές δυνατότητες στο παιδί αναπτύσσοντας την νόησή του και την αισθητική του (δηλ. το ήθος του). Το ανθρώπινο, γιατί του προσφέρει την βασική του αναγκαιότητα: την Αγάπη, τη φροντίδα και το σεβασμό μαζί με την Γλώσσα για να ονοματίσει, να κατανοήσει τον κόσμο και να επικοινωνήσει με τους ομοίους του (βασική ανθρωποποιητική διαδικασία). Μένει η γνώση του πως μαθαίνει το παιδί και η οποία μας δίνει τη μέθοδο: βιωματικά και με τη δυνατότητα διερεύνησης/ ανακάλυψης (Piaget: “apprendre c’est investiger”). Είναι γεγονός ότι σήμερα οι νευροεπιστήμες φωτίζουν τον τρόπο με τον οποίο μαθαίνει ο εγκέφαλος.

Ανάπτυξη – Ενσωμάτωση – Μάθηση

Το παιδί βρίσκεται σε μια αναπτυξιακή φάση που παρατηρεί, ενδιαφέρεται, δοκιμάζει, ενσωματώνει, μαθαίνει και αποδέχεται τα όντα, τα φαινόμενα και τα πράγματα του περιβάλλοντός του. «Τι θάματα είναι, αλήθεια, το μάτι, το αυτί, το μυαλό του παιδιού, πως ρουφούν αχόρταγα τον κόσμο ετούτο και γεμίζουν! Ένα πουλί με κόκκινες, πράσινες, κίτρινες φτερούγες ο κόσμος- και πώς το κυνηγάει το παιδί να το πιάσει! Αληθινά, τίποτα δε μοιάζει περισσότερο με το μάτι του θεού όσο το μάτι του παιδιού που, για πρώτη φορά, βλέπει και δημιουργάει τον κόσμο.»

«Όταν ήμουν παιδί, γίνουμουν ένα με ότι έβλεπα κι άγγιζα. Με τον ουρανό,

με το έντομο, με τη θάλασσα, με τον αγέρα...»

(Καζαντζάκης, Αναφορά στον Γκρέκο)

Η ποιοτική παιδική λογοτεχνία μπορεί να είναι βασικό μέσο για την εφαρμογή μιας τέτοιας αγωγής:

«-Γιατί το είπες της θείας, Αντώνη, αφού μας είπες εμάς να μην το πούμε;

-Αφού ρώτησε; Έκανε ο Αντώνης….

-Έχει δίκαιο ο Αντώνης! Η Πουλουδιά δάκρυσε.

-Και πάντα λέγει την αλήθεια ο Αντώνης! Είπε με καμάρι.»

(Πηνελόπη Δέλτα, Τρελαντώνης)

Κι ακόμα:

«-Κότες γυρεύεις;

-Όχι, είπε ο μικρός πρίγκιπας, γυρεύω φίλους. Τι πάει να πει ‘ημερώσει’;

-Είναι κάτι που παραμελήθηκε πολύ, είπε η αλεπού. Σημαίνει «να δημιουρ-

γείς δεσμούς…»...Δε γνωρίζει κανείς παρά τα πράγματα που ημερώνει, είπε η

αλεπού. Οι άνθρωποι δεν έχουν πια καιρό να γνωρίσουν τίποτα. Τ’ αγοράζουν

όλα έτοιμα στα εμπορικά. Καθώς όμως δεν υπάρχουν εμπορικά που πουλά-

νε φίλους, οι άνθρωποι δεν έχουν πια φίλους. Αν θες ένα φίλο, ημέρωσέ με!»

(Ο μικρός πρίγκιπας, Antoine De Saint - Exupery)

Τις Αξίες που μας εξανθρωπίζουν τις αναζητούμε στον Ελληνισμό.

“Ως ιδεολογία, ο Ελληνισμός είναι ένα σύστημα Αξιών, μια κοσμοθεωρία,

η οποία βασίζεται, όπως κάθε ιδεολογία, σε θεμελιακά αυτονόητα, περιλαμ-

βάνει συγκεκριμένα πρότυπα ζωής, σχέσεων ανθρωπίνων και κοινωνικών, και

προτείνει συγκεκριμένη ‘αντίληψη’ του κόσμου και συγκεκριμένο τρόπο πα-

ρεμβάσεως σε αυτόν”

(Τζάνη Μ., 1998, Το ιδεολογικό μήνυμα του Ελληνισμού στην αγωγή του

ανθρώπου).

Επίλογος

Το σχολείο στον 21ο αιώνα με τις δραματικές αλλαγές του γνωστού περιβάλλοντος σε αυτό που ονομάζουμε παγκοσμιοποίηση, πλανητική ηγεμονία, κατάρρευση των αξιών του ανθρωπισμού και κατίσχυση των χρηματιστηριακών δεικτών καλείται, αφού επαναπροσδιορίσει τη φιλοσοφία και τους ρόλους του να διασφαλίσει την μετάδοση του αυθεντικά ανθρώπινου στοιχείου στο ανθρώπινο είδος. Καθώς η επιβίωσή μας ως ανθρώπινο γένος βρίσκεται σε κίνδυνο, δεν έχουμε πια περιθώρια με τα υπάρχοντα εκπαιδευτικά μας συστήματα:

«το σχολείο οφείλει και πρέπει να διαφυλάξει διασώζοντας και εσωτερι-

κεύοντας στο νου του αναπτυσσόμενου ανθρώπου ό,τι πιο πολύτιμο έχει η αν-

θρωπότητα: την Ανθρωπιστική Παιδεία. Ταυτόχρονα, θα πρέπει να αναδιορ-

γανώσει τη μαθητεία έτσι, ώστε να καταστήσει προσφιλή και οικείο τον ορθό

Λόγο στα παιδιά (τη Λογική) και να διευρύνει τη συνείδηση του αναπτυσσόμε-

νου παιδιού από περιβαλλοντική σε οικοσυστημική και συμπαντική συνείδηση».

(Τζάνη Μ., 2004, Κοινωνιολογία της Παιδείας, εκδ. Γρηγόρη, Αθήνα)

Σήμερα, περισσότερο από ποτέ, η Παιδεία είναι το καθοριστικό ζητούμενο και η μεγάλη πρόκληση των καιρών μας. Ας κατανοήσουμε λοιπόν ότι η επιβίωσή μας είναι ζήτημα Παιδείας.

Σας ευχαριστώ πολύ

---

[1] Με τον όρο «περιβάλλον» εννοούμε το φυσικό χώρο (βιότοπο), τον κοινωνικό χώρο (δοσμένη κοινωνική οργάνωση), που μέσα του και σε σχέση μ’ αυτόν αναπτύσσεται η ανθρώπινη ύπαρξη, και την πολιτισμική ατμόσφαιρα (κουλτούρα), την οποία βιώνει αναπτυσσόμενος.

[2] Το βιολογικό ον «άνθρωπος» γεννιέται με τις φυσικές δυνατότητες του νοήμονα ανθρώπου και τις νοητικές δυνατότητες να γίνει τέτοιος, να ενεργοποιήσει δηλαδή αυτές τις δυνατότητες και, μέσω της ανάπτυξης και της καλλιέργειάς τους, να τις μετατρέψει σε ιδιότητες (σε χαρακτηριστικά γνωρίσματα) του ανθρώπου. Μα για να το κάνει αυτό πρέπει να μάθει (βλ. Τζάνη Μ., 2004 & Grawitz M. 1996, Methodes des Sciences Sociales, Paris, Dalloz).

[3] Η φιλότης της Αντιγόνης, το «συμφιλείν έφυν» θα μπορούσε κάλλιστα να θεωρηθεί ως «τέλος / σκοπός» της υποστάσεως της πολιτικής κοινωνίας. Η Αντιγόνη δηλώνει ευθαρσώς και απερίφραστα, με τίμημα την ίδια της την ζωή, ότι γεννήθηκε για να συμ-φιλεί και να συν-υπάρχει. Το θεωρούμενο ως «τέλος», για το Είναι της Αντιγόνης αποτελεί «Αρχή» και συνάδει με τις προδιαγραφές της υπάρξεώς της. Το αυτονόητον του καθενός (για την Αντιγόνη και τον Κρέοντα), από την στιγμή που εκφράζονται ρητά, ες μέσον της κοινωνικής ζωής, από την στιγμή που συγκρούονται, σημαίνουν σύγκρουση δύο διαφορετικών κοσμοθεωριών, που εκπροσωπούνται από διαφορετικά δόγματα. Με μια σύντομη επισκόπηση των όσων αναφέρθηκαν, θα μπορούσε κάποιος εύκολα να συνάγει ότι η φύση του θέτειν της Αντιγόνης είναι –περισσότερο από οτιδήποτε άλλο- συνειδησιακή (Κεχαγιάς Χ, 2009, Η φύση της θέσης στην Ελληνική Σύλληψη του Κόσμου, εκδ. Ηρόδοτος, Αθήνα).

[4] Εισήγηση Μ. Τζάνη στο Διεθνές Συνέδριο «Ετερότητα και Κοινωνία», Αθήνα 07-05-03 – Πρακτικά Συνεδρίου.